شب یلدا یا شب چله

شب یلدا یا شب چله یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است.

دلیل نام‌گذاری این شب به «چِلّه» این است که فردای این شب، چلهٔ بزرگ زمستان آغاز می‌شود.

«یلدا» کلمه ای است برگرفته از یک واژهی سریانی به‌معنای زایش ؛ و عبارت شب چله هم – که مترادف شب یلداست-  از آن روست که چهل روز اول زمستان را «چلهی بزرگ» و بیست روز بعد از آن را «چلهی کوچک» می نامند.

شب یلدا چه زمانی است؟

شب یلدا به زمان بین غروبِ آفتابِ آخرین روزِ پاییز – یعنی ۳۰ آذر – تا طلوع آفتاب در نخستین روز زمستان – یعنی اول ماه دی – گفته می‌شود؛ شبی که فقط “یک دقیقه” طولانی‌تر از شب‌های دیگر سال است.

یلدا حدود ۵۰۰ سال قبل از میلاد در زمان داریوش یکم، به تقویم رسمی ایرانی اضافه شد، تقویمی که برگرفته از گاه‌شمار بابلی و مصری‌ها بود.

دلایل برگزاری جشن شب یلدا

روایت اول: پیروزی نور بر تاریکی.

در باستان تأثیر آب‌وهوا برای مردم اهمیت زیادی داشت، مردم تأثیر گرما و سرما، روشنایی و تاریکی را درک کرده بودند و به این نتیجه رسیده بودند که نور خورشید که سازندهٔ روز است، نماد آفریدی و نیکی است. در مقابل تاریکی و شب نماد پلیدی محسوب می‌شد؛ بنابراین آخرین روز پاییز که طولانی‌ترین شب سال است را به‌عنوان نماد پایان تاریکی و شکست پلیدی جشن می‌گیرند.

روایت دوم: تولد میترا و آغاز خلقت

در ایران قبل از دین زرتشتی آیین مهر یا میترائیسم رواج داشت. این آیین برپایی پرستش میترا (مهر) قرار گرفته بود. میترا از ایزدان هندوایرانی است. خورشید نماد میترا است؛ در پایان این شب میترا بازمی‌گردد و خورشید پیروز می‌شود.

آداب‌و رسوم شب یلدا

رسم بر این است که در شب یلدا خانواده‌ها دوره جمع می‌شوند و به داستان‌ها و شعرخوانی بزرگ‌ترها گوش می‌دهند. رسم شب یلدا بر این است که همگی معمولا در خانه بزرگ خاندان جمع می شوند، در گذشته های دور که وسایلی مثل بخاری‌های گازی، پکیج و رادیاتور نبود، ایرانی‌ها از وسیله گرمایشی ویژه‌ای به نام کرسی استفاده می‌کردند. کرسی میزی بود که زیرش ذغال گداخته قرار می‌دادند، رویش پتوی بسیار ضخیم و بزرگی به نام لحاف کرسی می‌کشیدند و در زمستان افراد خانواده دورتادور آن و در حالی که خودشان را زیر لحاف گرم می‌ کردند، جمع می‌شدند. افراد دور کرسی می نشستند و تا نزدیک صبح ضمن نوش جان کردن خوراکی ها، به شوخی کردن و خواندن اشعار و داستان های نمادین می پرداختند.

خواندن شاهنامه و گرفتن فال حافظ در شب‌های یلدا یکی دیگر از سرگرمی‌های این شب است.

بزرگ مجلس برای تفأل زدن به حافظ به فرد موردنظر می‌گوید که نیت کند و از او می‌خواهد این جمله را با خود تکرار کند: ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی …

شعرخوانی و فال:

در شب یلدا بزرگان فامیل شروع به خواندن اشعار قدیمی و معروف از شاعرانی مانند خیام و حافظ می‌کنند که اغلب به گرفتن فال می‌رسد. این امید وجود دارد با نیت کردن و گرفتن یک فال خوب، حال و احوال روزگار نیز بهبود پیدا کند. از جایی که عمده غزلیات حافظ روحیه‌بخش و عرفانی است، نتیجه فال معمولاً دلپذیر خواهد بود.

شاهنامه‌خوانی نیز جزئی جدایی‌ناپذیر از رسوم شب یلدا می‌باشد، جذابیت شاهنامه‌خوانی به شیوه نقالی چندبرابر می‌شود.

در اعتقادی افسانه‌ای، اگر در این شب ننه سرما گریه کند باران می‌بارد، اگر پنبه‌های لحاف بیرون بریزد برف می‌آید و اگر گردنبند مرواریدش پاره شود، تگرگ می‌آید!

 

چیدن سفره یلدا

 

چیدن سفره شب یلدا با انواع میوه‌ها، خوراکی‌ها دسرها و تنقلات؛ یکی از آیین‌های این شب به‌یادماندنی است که شامل آجیل‌های مخصوص و میوه‌هایی همچون انار، هندوانه و… است.

انار

در فرهنگ‌های مختلف، انار نماد فراوانی، برکت و زندگی استان اما در مراسم آیینی ایرانیان از جایگاه خاصی برخوردار است و به معنای عشق زایش و پاکی و دوستی است.

انار یکی از اصلی‌ترین میوه‌های این شب باستانی است. گذشتگان آن را مایه برکت و باروری می‌دانستند و این تفاسیر را به‌خاطر دانه‌های زیاد آن مطرح کردند و همچنین رنگ قرمزی انار نماد خورشید و شادی است.

انار را به گونه‌های بسیار متنوعی می‌توان تزئین کرد: به شکل دسته‌گل، با تزئین با شمع، به‌صورت دون شده درون ظروف زیبا و جام‌های شیک، انواع تزئینات به شکل قلب و …

در اینجا چند نمونه از ایده‌های تزئین انار شب چله را برای شما بیان کرده‌ایم که می‌توانید از بهترین این ایده‌ها الگو بگیرید.

انواع تزنین انار

۱- شما می‌توانید انارها را در ظرف‌های بلند شیشه‌ای ریخته و از گله‌ای تزیینی کوچک در کنار آن استفاده کنید و در سفره و یا میز شب یلدای خود قرار دهید.

۲- یا می‌توانید انارها را در ظرف حصیری یا هر ظرف دیگری ریخته و از میوه‌های کاج، بلوط و چوب دارچین برای تزیین استفاده کنید.

۳- تزیین انار شب یلدا به شکل دسته‌گل انار

برای درست‌کردن این دسته‌گل اناری زیبا ابتدا انار را پوست‌کنده و به‌وسیله چاقو آن را بادقت به قطعات کوچکی تقسیم کنید.

به تعداد شاخه‌هایی که می‌خواهید داشته باشید سیخ چوبی برداشته در سایزهای دلخواه – بهتر است اندازه‌ها باهم متفاوت باشد – ببرید. (بهتر است که زمان قرارگرفتن در دسته‌گل، شاخه‌ها به‌صورت پلکانی قرار بگیرند).

قطعات برش خورده انار را بر سر سیخ‌های چوبی قرار دهید و مقداری برگ‌های سوزنی سبزرنگ جمع‌آوری کرده و با قراردادن در کنار این سیخ‌های چوبی یک دسته‌گل اناری زیبا درست کنید.

برای تزیین زیباتر و بهتر، از کنف و روبان‌هایی با رنگ قرمزرنگ استفاده کنید.

۴- تزیین انار شب یلدا با دانه‌های انار

 

با یک چاقوی نوک‌تیز کلاهک سر انار به‌صورت هفت و هشتی از انار جدا کنید و بادقت دانه‌های انار را جدا کنید. یک سلفون نازک را بردارید و درون آن را با دانه‌های انار پر کنید. قسمت بالای سلفون را جمع کرده و با نخ محکم ببندید.

سلفون اضافی را ببرید و کلاهک سر اناری را که بریده‌اید با چسب مایع به و بادقت روی قسمت جمع شده بچسبانید.

این انارهای سلفونی را درون سینی مناسب چیده و تزیین کنید.

۵- تزئین با دانه‌های انار

می‌توانید انار دون شده را تزیین کرده و شب یلدای خاطره‌انگیزی را رقم بزنید. می‌توانید دانه‌های انار را به بهترین شکل تزیین کرده و آن را بانمک و گل پر تزیین کنید.

ظرف خاصی را برای تزئین انار دانه شده انتخاب کنید بهترین انتخاب برای این کار ظروف کریستالی یا سرامیکی زیبا هستند. می‌توانید از برگ نعناع، گل‌های طبیعی و یا دست‌ساز هم استفاده کنید.

از پوستهٔ خود انار هم می‌توانید به‌عنوان ظرف استفاده کنید

دانه‌های انار را به اشکال گوناگون می‌توان تزئین کرد مثلاً تزئین دانه‌های انار به شکل میوه‌های دیگر

۶- تزیین انار دون شده به شکل گل رز برای شب یلدا

روش ساخت این گل رز اناری ساده است اما نیاز به کمی دقت دارد

.برای ساخت این رز اناری ابتدا مقداری سیم نازک مسی (سیم گل‌سازی) و سلفون تهیه کنید. در ابتدا سیم نازک را به شکل چند گلبرگ آماده کنید ولی انتهای آن را نبندید. (برای ساخت هر گلبرگ بهتر است از سیم دولا استفاده کنید) سپس سلفون را به‌دور سیم به حالت کیسه مانند پیچیده و مقداری انار دون شده را درون کیسه بریزید. حال انتهای گلبرگ را ببندید.

برای بستن گلبرگ‌های آماده شده به شکل گل رزِ کامل، ابتدا گلبرگ وسط را با استفاده از یک‌تکه سیم به گلبرگ دیگر وصل کرده و این کار را تا گلبرگ آخر ادامه دهید تا شکل یک گل رز به دست بیاید.

همچنین در این شب تهیه انواع دسرهای اناری لذیذ شکلات اناری و کیک‌های اناری و خوشمزه متداول است.

هندوانه

هندوانه مانند انار، از میوه‌های خاص شب یلدا است و از جایگاه خاصی در این شب برخوردار است طوری که بسیاری شب یلدا را به هندوانه و انارش می‌شناسند.

هندوانه یک میوه تابستانی است و علاوه بر رنگ سرخش که یادآور حرارت و گرمای تابستان است نماد خورشید نیز می‌باشد و به همین خاطر باور ایرانی‌ها بر این بوده است که خوردن آن در شب چله باعث می‌شود که در سراسر زمستان، سوزوسرما و بیماری بر شما غلبه نکند.

علاوه بر اینها هندوانه از خوراکی‌های زینت دهنده سفره شب یلدا نیز به شمار می‌رود که هرکس بنا بر سلیقه خود می‌توانند این میوه خوشمزه را به شکل‌های متنوع زیبا و جالب برش زده، تزئین کرده و هنر خود در سفری شب چله قرار دهند.

انواع تزئین هندوانه

۱ برش زدن با قالب و به شکل مثلثی هندوانه

برای تزئین هندوانه، شما می‌توانید آن را به شکل مثلثی برش داده و انتهای آن چوب بستنی فرو کنید و یا با قالب‌های شیرینی‌پزی هندوانه‌ها را برش داده و در یک ظرف زیبا سرو کنید.

۲- برش هندوانه به‌صورت دالبر

هندوانه را با پوست آن از طول به‌صورت زیکزاکی و دالبر و نیم‌دایره‌ای برش دهید سپس می‌توانید هندوانه‌های داخل آن را گرد گرد با قاشق معمولی ویا با قاشق‌های بستنی (اسکوپ) دربیاورید. برای سالم ماندن توپ‌های هندوانه‌ای ابتدا آنها را در ظرف دیگری بگذارید و سپس به سبد هندوانه‌ای خود اضافه کنید.

می‌توانید درون ظرف هندوانه‌ای خود را با برش‌های سایر میوه‌های موردعلاقه‌تان نیز پر کنید.

۳- تزئین هندوانه به شکل کیک

ابتدا هندوانه را پوست‌کنده و با برش زدن هندوانه به تکه‌های بزرگ و قراردادن آنها روی‌هم و تزئین آن با سایر میوه‌ها و تنقلات زیبایی دل‌فریبی به هندوانهٔ شب چلهٔ خود ببخشید.

۴- حکاکی روی پوست هندوانه

بسته به سلیقه و مهارت خود می‌توانید روی پوست هندوانهٔ شب یلدای خود با چاقوهای مخصوص و ظریف این کار آثار زیبایی ایجاد کرده و سلیقه و هنر خود را به رخ همگان بکشید

۵- درست‌کردن ظرف نوشیدنی با هندوانه

برای داشتن یک ظرف هندوانه‌ای سرو نوشیدنیِ متفاوت و زیبا با تینامو همراه باشید مهمانی‌های خود ظرفی زیبا و خاص برای نوشیدنی‌های خود داشته باشید.

وسایل موردنیاز شما

یک هندوانه متوسط با پوست ضخیم، چاقوی تیز (چاقوهای حکاکی روی میوه)، قاشق اسکوپ بستنی و یک شیر آب یا شیر سماور با اندازه کوچک یا متوسط

روش ساخت این ظرف نوشیدنی هندوانه‌ای این‌گونه است که بعد از اینکه هندوانه را شستید سطح آن را با یک دستمال خشک کنید و برای تزئین و کنده‌کاری آماده کید.

برای مشخص‌شدن جای برش‌ها، روی سطح هندوانه را علامت‌گذاری کنید. یک دایره در قسمت بالایی محیط هندوانه ترسیم کنید.

طرح‌های موردنظر برای تزئین هندوانه را روی سطح آن با یک مداد بکشید. چون به‌احتمال زیاد هندوانه را به‌اندازهٔ سه‌چهارم حجم آن پر خواهید کرد پس اگر قصد حکاکی بر روی سطح هندوانه دارید باید این طرح‌ها را در بالاتر از سه‌چهارم هندوانه ایجاد کنید.

با استفاده از یک چاقوی تیز قسمت بالای هندوانه به‌آرامی جدا کرده و آن را نگه دارید (از آن به‌عنوان درب هندوانه استفاده خواهید کرد).

برای راحت تر ایستادن هندوانه کمی از پوست ته هندوانه را هم .تکه های هندوانه که روی درب هندوانه باقی مانده را با یک چاقو جدا کنید. با قاشق اسکوپی گوشت هندوانه را از داخل آن خارج کنیدو مراقب باشید هنگام تراشیدن داخل هندوانه، سطح داخلی را بیش از حد  نتراشید.

محتویات داخل هندوانه را نگه دارید زیرا می‌توانید هم از آب خود هندوانه در داخل ظرف هندوانه‌ای استفاده کنید و هم از آب‌میوه‌های دیگر.

اگر هم بخواهید از میوهٔ دیگری در داخل هندوانه استفاده کنید سطح داخل هندوانه را با یک دستمال تمیز، پاک کنید تا اضافه‌های هندوانه از آن خارج شود.

مکان ایجاد سوراخ بر روی هندوانه را که با یک مداد مشخص کرده‌اید و در قسمت پایین هندوانه است را سوراخ کنید. قطر سوراخ روی هندوانه حتماً باید متناسب با شیر آب مورد انتخاب شده باشد (اگر سوراخ ایجاد شده بزرگ‌تر باشد مایع داخل هندوانه بیرون خواهد ریخت). آب هندوانه یا آب‌میوهٔ موردعلاقه خود را داخل هندوانه بریزید و از عدم نشتی آن اطمینان حاصل کنید.

برای تزئین ظرف نوشیدنی هندوانه‌ای خود می‌توانید از میوه‌های مختلفی مانند تکه‌های سیب یا موز سوار بر خلال دندان استفاده کنید.

کدوتنبل (کدوحلوایی)

کدوحلوایی از گذشته پای ثابت شب یلدای اکثر خانواده‌های ایرانی بوده است زیرا این میوه هم زمستانی و هم گرم است و استفاده از خوراکی‌های درست شده با این ماده درگذشته مرسوم بوده است مانند آش کدو و انواع خورش کدو که از خوراکی‌های شب یلدا بوده‌اند که در نقاط مختلف کشورمان با دستورالعمل‌های گوناگونی درست می‌شدند.

از کدوتنبل نیز در مهمانی شب یلدا استفاده می‌شود که تزیین آن هم خالی‌ازلطف نیست. به‌خاطر اینکه شکل و فرم کدوحلوایی و هندوانه به هم شبیه است بسیاری از ایده‌های تزیین هندوانه به درد تزیین کدوحلوایی شب چله هم می‌خورد.

معمولاً کدوحلوایی را برای مراسم شب یلدای تازه عروسان تزیین و با سایر هدایا پیشکش می‌برند.

انواع تزئین کدو حلوایی

۱- حکاکی روی کدوحلوایی

می‌توانید بروی پوست کدوحلوایی با شابلون طرح زده و یا پوست آن را به‌آرامی به طرح دلخواه تراشیده و حکاکی کنید.

می‌توانید از گل های  طبیعی استفاده کنید و دورتادور کدو را گل‌های طبیعی بچسبانید.

۲- استفاده از کدوحلوایی به‌عنوان ظرف میوه

از قالب و شکل کدوحلوایی به‌عنوان ظرف و قالبی برای غذا موردعلاقه‌تان استفاده کنید. داخل کدو را به‌خوبی تخلیه کرده و از آن به‌صورت ظرف استفاده کنید.

۳- با استفاده از وسایل و خورده ریزهای دورو برتان کدو را به شکل یک آدم با شکل‌های بامزه درآورده و یا صورت آن را نقاشی کنید و با پنبه و کاموا برای این عروسک‌های کدویی مو و سبیل بگذارید

۴- تبدیل کدوحلوایی به فانوس

استفاده از سایر میوه‌های فصلی و خوشمزه

از سایر میوه‌ها و مرکبات همچون پرتقال، کیوی، سیب، خرمالو توت‌فرنگی و لبو هم در پذیرایی شب یلدا استفاده می‌شود.

این میوه‌ها را می‌توانید جدا در ظرف چیده و یا به قطعات کوچک‌تر برش داده، در سیخ‌های چوبی رد کرده و یا در ظرف سرو بریزید.

می‌توانید توت‌فرنگی را از نیمه برش داده و بین آنها را با خامه پر کنید و تکه بالایی را روی خامه قرار دهید و از سیاه دامنه بروی خامه چشم گذاشته و آن را به شکل آدم‌برفی یا بابانوئل تزیین کنید.

 

آجیل و تنقلات و میوه‌های خشک

استفاده از آجیل و یا میوه‌های خشک هم در این شب باستانی مرسوم است که تزیینات آن هم قابل‌توجه است.

آجیل‌ها (انواع تخمه، مغز بادام، گردو، فندق، پسته و …)، میوه‌های خشک (انجیر، برگه هلو، مویز، کشمش و …) ، نقل، سنجد، گندمک یا گندم برشته، شاهدانه، نخود برشته و برنجک از تنقلات رایج شب چله هستند.

می‌توانید هر مغز را جداگانه در ظرفی ریخته و در سفره بچینید و یا آجیل‌ها را به‌صورت طرح خاصی کنار هم قرار دهید. پسته، گردو، بادام و فندق اجزای اصلی آجیل مخصوص شب یلدا هستند. در کنار اینها انجیر و توت خشک شده نیز می‌توانید استفاده کنید. نخودچی و کشمش از گذشته جز اصلی آجیل شب یلدا بوده است. علاوه بر این موارد، شاهدانه، تخمه هندوانه و کدو هم در آجیل شب یلدا استفاده می‌شود.

آجیل‌ها را می‌توانید به انواع مختلفی تزئین کرده و استفاده کنید

۱- آن‌ها را به‌صورت لایه‌ای در ظروف شیشه‌ای بریزید.

۲- آجیل‌ها را در ظروف یک‌نفره ریخته و در یک سبد بگزارید.

۳- آجیل‌های شکلاتی درست کنید به این صورت که شکلات را به روش بن ماری ذوب کرده و با آجیل پوست گرفته شده مخلوط کنید سپس مخلوط را در یک سینی به‌صورت دایره بریزید و در یخچال قرار داده تا سرد شود و یا شکلات ذوب شده رو در سینی ریخته و روی آن آجیل بریزید و پس از سفت شدن، آن‌ها را خرد کنید.

۴- در پوست‌های گردو با پارافین شمع درست کنید و لابه‌لای آجیل قرار بدهید.

 

چیدن سفره‌ای زیبا در این شب به‌یادماندنی، این شب را خاطره‌انگیزتر خواهد نمود.

باتوجه‌به اینکه داریم به اواخر فصل دوست‌داشتنی پاییز نزدیک می‌شویم، بهتر است با چند نمونه دسر یلدایی و چیدمان مخصوص این شب آشنا شوید تا شب دلنشین‌تر و زیبایی تر را در کنار عزیزانتان داشته باشید.